Tekst został opublikowany [w:] Acta Universitatis Nicolai Copernici Pedagogika, XL/2/2020, red. Cukras-Stelągowska J., Toruń s. 2020
Wielu językoznawców, socjologów, antropologów czy kulturologów uważa, że język jest jednym z najważniejszych czynników kształtujących ludzką tożsamość. Według G. Charbonnier „język jest zasadniczym instrumentem, uprzywilejowanym środkiem, dzięki któremu przyswajamy kulturę naszej grupy. (…) W końcu i przede wszystkim, język jest najdoskonalszym ze wszystkich przejawów porządku kulturowego, tworzących systemy na tej, czy innej zasadzie”[1]. B. L. Whorf twierdzi, że „język organizuje nasze doświadczenie. Zwykle sądzimy, że język stanowi po prostu technikę wyrażenia myśli i nie zdajemy sobie sprawy z tego, że jednocześnie klasyfikuje on i podporządkowuje strumień doznań zmysłowych, wytwarzając tym samym pewien obraz świata, pewien wycinek rzeczywistości”[2]. M. Bugajski pisze: „nie ulega wątpliwości, że tożsamość językowa jest jednym z najważniejszych, a może nawet najważniejszym czynnikiem kształtującym tożsamość człowieka”[3]. Z kolei, J. Tambor uważa, że roli języka w tożsamości nie możemy rozumieć jednoznacznie. Zdaniem autorki język nie jest jedynym i ostatecznym składnikiem tożsamości, ale jest jednym z najważniejszych:
Zależność języka i tożsamości/identyfikacji jest dwustronna. Wszyscy badacze zajmujący się tożsamością (socjologowie, antropolodzy, kulturolodzy, językoznawcy) twierdzą, że język należy do podstawowych czynników/składników określających ludzką tożsamość, choć oczywiście nie jest to zależność prosta i jednoznaczna. Są wszak państwa, w którym mówi się kilkoma językami (Szwajcaria, Kanada), są języki, które są oficjalnymi językami w kilku różnych państwach (np. angielski w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Australii). W tym wypadku mowa jest jednak o narodach państwowych – dla nich język nie stanowi czynnika konstytutywnego tożsamości[4].
Są narody wielojęzyczne, np. Hindusi, są narody kilkujęzyczne, np. Szwajcarzy, którzy nie mają jednego języka powszechnego w literaturze czy w nauce. Inny naród europejski, Irlandia przyjął język angielski jako mowę potoczną i jako język literacki, ale „rzecz jasna, przypadki te nie zmieniają faktu, że dla wielu narodów nowoczesnych wykształcenie wspólnego języka narodowego było jednym z najważniejszych czynników kulturowej odrębności”[5]. Do takich narodów można zaliczyć Gruzinów.
W Gruzji językiem narodowym i państwowym jest gruziński, który kształtował się razem z rozwojem kraju i został zapisany w Konstytucji. W Ustawie o języku gruzińskim czytamy[6]:
Język gruziński jest historyczno-kulturowym dziedzictwem Gruzji i niezbędnym warunkiem jej państwowości. Jest to wspólna własność państwowa każdego obywatela Gruzji. Państwo Gruzji w tym języku wykonuje wszystkie swoje funkcje, chroni go i określa swoją politykę wobec niego jako języka państwowego, politykę funkcjonowania i rozwoju.
Stan Gruzji jednocześnie podtrzymuje i umacnia wielowiekową tradycję współistnienia języków i kultur w tym kraju. Uważamy za niedopuszczalne lekceważenie jakiegokolwiek naruszania praw innych języków przez obywateli Gruzji…[7].
W niniejszym artykule tożsamość językową będziemy omawiać na przykładzie relacji pomiędzy językiem gruzińskim i rosyjskim, a także spróbujemy ustalić czy język odgrywa ważną rolę w poczuciu przynależności narodowej Gruzinów. W Polsce często można spotkać się z różnymi stereotypami na temat Gruzji, tj.: gruziński jest bardzo podobny do języka rosyjskiego, w Gruzji piszą za pomocą cyrylicy, w Gruzji wszyscy mówią po rosyjsku. Jednym z powodów takiego myślenia jest to, że Gruzja była częścią ZSRR (a wczesnej częścią imperium rosyjskiego) i choć minęło już 20 lat od czasu uzyskania niepodległości, kraj nadal jest kojarzony z Rosyjską kulturą. Warto wspomnieć, że stereotypy są wzajemne:
w Gruzji wiele osób też jest zaskoczonych, gdy przekonują się, że Polacy wcale nie mówią po rosyjsku. Należy podkreślić, że dzięki rozwojowi bazy turystycznej w Gruzji, w ostatnich 10 latach coraz więcej osób odwiedziło Gruzję, w tym Polacy, co częściowo zmieniło wiedzę i nastawienie podróżników na temat Gruzji, ale i tak, po powrocie, od wielu z nich można usłyszeć, że w Gruzji ze wszystkimi można porozumieć się językiem rosyjskim[8]. Czy to jest prawda?
Odnosząc się do pytania, warto zwrócić uwagę na jedną kwestię: zazwyczaj rynek turystyczny dopasowany jest do potrzeb. Według najnowszych statystyk do Gruzji najwięcej turystów przyjeżdża właśnie z krajów rosyjskojęzycznych lub postradzieckich, gdzie rosyjski nadal jest popularnym językiem. Na stronie Gruzińskiej Narodowej Administracji Turystyki można zapoznać się z danymi obrazującymi liczbę podróżujących do Gruzji od 2011 do 2020 roku, dane kształtuję się następująco:
Tablica 1: liczba osób przyjeżdzających do Gruzji w roku 2001 i 2019
| Kraje | Liczba przyjeżdzających w 2011 roku | Liczba przyjeżdzających w 2019 roku |
| Azerbejdżan | 614 285 | 1 526 619 |
| Turcja | 567 317 | 1 156 513 |
| Armenia | 562 164 | 1 365 048 |
| Rosja | 220 294 | 1 471 558 |
| Ukraina | 53 734 | 207 667 |
| Niemcy | 17 812 | 15 717 |
| Polska | 11 236 | 88 300 |
| Francja | 8 436 | 27 952 |
| Włącznie liczba przyjeżdzających osób do Gruzji | 3 115 527 | 9 357 964 |
Źródło: opracowanie własne na podstawie: https://gnta.ge/ge/%e1%83%a1%e1%83%a2%e1%83%90%e1%83%a2%e1%83%98%e1%83%a1%e1%83%a2%e1%83%98%e1%83%99%e1%83%90/, dostęp: 28.03.2021
W tabeli umieściłam pięć krajów, z których najwięcej osób przyjeżdża do Gruzji (nie wszyscy przyjeżdżają turystycznie), a także dane podróżników z Niemiec i z Francji, aby pokazać różnicę pomiędzy liczbą turystów wymienionych krajów i osób podróżujących z Unii Europejskiej. Wyniki pokazują, że liczba odwiedzających Gruzję od 2011 do 2019 roku wzrosła trzykrotnie, liczba turystów przybywających z Polski do Gruzji wzrosła siedmiokrotnie. Warto zaznaczyć, że duży ruch turystyczny między Turcją a Gruzją nie wynika wcale z chęci Turków do zwiedzania Gruzji, raczej spowodowany jest tym, że sporo Gruzinów pracuje w Turcji i od czasu do czasu odwiedza swoją ojczyznę.
Na oficjalnej stronie Gruzińskiej Policji można zobaczyć raport turystów odwiedzających Gruzję w latach 2006-2015[9]. Według danych, w 2011 roku 2 822 363 osób odwiedziło Gruzję w celach turystycznych. W raporcie również odnotowano, że w 2011 roku z Unii Europejskiej włącznie przyjechało 136 975, z Rosji 278 458[10]. Należy zaznaczyć, że liczba turystów z Europy co roku rośnie, ale nadal nie przekracza liczby osób przyjeżdzających z Rosji i z innych krajów rosyjskojęzycznych. Pokazując wyniki, chciałam zasugerować, że popularność języka rosyjskiego może także wynikać z potrzeb turystycznych, dlatego Polacy podróżujący do Gruzji często mogą mieć do czynienia z rosyjskojęzyczną obsługą w miejscach turystycznych, co nie oznacza jednoznacznie, że wszyscy Gruzini mówią po rosyjsku. Dodatkowo, znajomość czy nieznajomość języka może być tylko kwestią znajomości obcych języków w danym państwie, a nie musi koniecznie być związana z prorosyjską polityką państwa. W propagandzie nauczania języka rosyjskiego dużą rolą mogą odgrywać dobre stosunki z Rosją (np. niektóre kraje postradzieckie), ale nie zawsze tak musi być (np. w przypadku Gruzji). Wysoki odsetek osób ze znajomością języka rosyjskiego może być spowodowany położeniem geograficznym (siadujący kraj z Rosją), historią (Imperium Rosyjskie, ZSRR), interesami (wysoki procent rosyjskich inwestycji, np. w Armenii), edukacją („najlepsze” uniwersytety są w Rosji, więc warto się uczyć rosyjskiego), kulturą (Słowianie) itd.
Stosunek Gruzinów do tożsamości językowej
Badania jakościowe, które prowadziłam w latach 2017-2020 miały na celu zebranie informacji na temat stanu przynależności językowej Gruzinów oraz ich stosunku do tożsamości narodowej. W badaniach brały udział 234 osoby, w tym 138 kobiet i 96 mężczyzn. Wśród respondentów znalazły się osoby z Abchazji, które wyemigrowały do Gruzji w latach 90. oraz ormiańscy Gruzini. W badanej grupie najwięcej było ludzi młodych przed czterdziestym rokiem życia. Badania przeprowadzono techniką ankietową oraz otwartego wywiadu pogłębionego. Zebrany materiał badawczy obejmował odpowiedzi na 22 pytania, które dzieliły się na dwie części: część dla wszystkich mieszkańców Gruzji i część dla tych, którzy mówią językami kartwelskimi (swański, megrelski, lazyjski), do tego dochodziły pytania demograficzne, na które złożyły się: płeć, wiek, miejsce i region zamieszkania respondentów.
Badania jakościowe umożliwiły analizę także spraw subiektywnych
i niemierzalnych, ale równocześnie prowadziłam analizy ilościowe. Niektóre rozmowy zostały nagrane w formie audio, w przypadku gdy nagranie rozmowy było niemożliwe, prowadzono szczegółową notatkę, zdarzały się rozmowy prowadzone przez Skype’a czy
na Facebooku. Kolejnym etapem badań była analiza zebranego materiału. Ponieważ
w źródłach gruzińskich nie znalazłam żadnych badań o podobnej tematyce, w metodologii opierałam się na polskich pracach naukowych, a szczególnie na rozprawie J. Woźniakiewicz, Języki kaszubski i friulijski. Zagrożenia i szanse. Porównanie stopnia zaawansowania procesów odchodzenia od języka, Kraków 2013.
Ze względu na cel artykułu nie będę omawiać całości zebranych materiałów, tylko cześć, która dotyczy omawianej tematyki. Jak już wspominano, Gruzja jest krajem, gdzie językiem państwowym jest gruziński: „język gruziński jest historyczno-kulturowym dziedzictwem Gruzji i niezbędnym warunkiem jej państwowości. (…) Jednocześnie Gruzja podtrzymuje i umacnia wielowiekową tradycję współistnienia języków i kultur oraz harmonijnego rozwoju w kraju” – czytamy w Ustawie o statusie języka państwowego w Gruzji z 2017 roku[11]. Zapisy w Ustawie nie są jednoznacznym wskaźnikiem, że Gruzini silnie identyfikują się z własnym językiem. Tak jak R. Szul pisze, język może mieć funkcję komunikacyjną, która służy porozumiewaniu się ludzi, i funkcję symboliczną, która powoduje utożsamianie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrację ludzi w społeczeństwie[12]. Autor twierdzi, że nie zawsze każdy język pełni obie funkcje jednocześnie. Bywają społeczności, które w codziennej komunikacji posługują się jednym językiem, a za swój symbol uważają inny (np. Białoruś). Częste są również przypadki częściowej rozbieżności między językiem komunikacyjnym a symbolicznym, kiedy część danej wspólnoty narodowej nie używa na co dzień (a nawet nie zna) języka uważanego za symbol tożsamości narodowej i odwrotnie, kiedy część użytkowników danego języka nie uważa go za swój symbol narodowy[13].
Aby ustalić, czy Gruzini uważają swój język za symbol narodowy, podczas wspomnianych badań respondentom zadałam następujące pytanie: Czy Pan/Pani uważa że język gruziński jest jednym z najważniejszych komponentów identyfikacji Gruzinów? (n=226) Zdecydowana większość respondentów (85%) zaznaczyła, że gruziński jest bardzo ważnym składnikiem przynależności do swojego kraju, 14% uważa, że jest ważnym komponentem, nikt nie zaznaczył, że jest częściowo ważny, tylko jedna osoba stwierdziła, że w ogóle nie jest istotny. Do swoich odpowiedzi, respondenci dodali argumentację:
– w byciu Gruzinem język odgrywa bardzo ważną rolę. W naszej historii nie było momentu, żebyśmy stracili nasz język. Jak myślisz, dlaczego nie mówimy po arabsku, turecku lub nawet rosyjsku? Dużo osób poświęciło za to swoje życie, cały czas walczyli o zachowanie języka. Skoro przez tyle wieków mówimy po gruzińsku, uważam, że gdybyśmy stracili język stracilibyśmy tożsamość gruzińską;
– jeśli będziemy wspominać Ilię Czawczawadzego, który nam mówił, co jest najważniejsze w życiu: język, ojczyzna i wiara, zauważymy, że te 3 komponenty idealnie oddają charakter narodu gruzińskiego. Jeśli porozmawiamy o innych narodach, np. o Polakach, oni mają inne priorytety w życiu: Bóg, Honor, Ojczyzna, gdzie w ogóle nie ma mowy o języku. Przypomniałam sobie, jak w 1978 roku rząd radziecki próbował odebrać status języka narodowego językowi gruzińskiemu, co w całej Gruzji spowodowało ogromne demonstracje
i skończyło się zwycięstwem Gruzji. To wszystko oznacza, że w przypadku Gruzji, język naprawdę jest bardzo silnym identyfikatorem w byciu Gruzinem;
– uważam, że język gruziński oczywiście jest ważny, ale nie jest koniecznym komponentem bycia Gruzinem. Przypominam sobie gruzińsko-francuski film Peswebi (Korzenie)[14], gdzie główny bohater zapomina języka gruzińskiego, ale do końca życia pozostaje Gruzinem;
– moim zdaniem, i wierzę w to, język gruziński jest bardzo ważnym czynnikiem gruzińskości, jak mówi Ilia Czawczawadze: trzy boskie skarby otrzymaliśmy od przodków: ojczyzna, język i wiara. Język ze swoją ważnością jest przyrównany do Boga i ojczyzny; język bez ojczyzny nie istnieje, a ojczyzna zawiera język. Kiedy mieszkałam w Niemczech, zobaczyłam, jak bardzo ludzie szanują swój język, jest wiele stypendiów czy programów dla obcokrajowców. W ten sposób próbują chronić ojczyznę i wzmacniają państwo. Pamiętam, jak byłam w klasie V-VI, zadawałam nauczycielowi pytania: kiedy człowiek emocjonalnie zmienia narodowość? Czy wtedy, kiedy wyjedzie z kraju i tam zamieszka? A nauczyciel mi odpowiadał: kiedy zacznie myśleć w innym języku. To zapamiętałam głęboko. Język – moim zdaniem – jest najsilniejszym identyfikatorem narodowości. Nawet w cerkwi, podczas mszy usłyszałam,
że „język jest święty” – i zgadzam się z tym;
– Martin Heidegger mówi, że „język jest domostwem ludzkiego bycia” i zgadzam się z tym, język determinuje nasze istnienie i myślenie, nawet jeśli „twój język” jest „najprostszym” językiem świata;
– język jest pierwszym i najważniejszym składnikiem tożsamości. Mam w pamięci książkę Gurama Pandzikidze, gdzie autor pisze: „język jest naszym sumieniem, którego nie można stracić”. Gruzin, jeśli nie postawi na najważniejszym miejscu swojego języka, nie jest prawdziwym Gruzinem;
– jest jednym z ważnych czynników, ale nie najważniejszym. Język tak samo odróżnia nas od innych, a równocześnie nas włącza i kształtuje nas jako naród;
– oczywiście, że tak. Na przykład Ferejdańscy Gruzini[15] utrzymali swoją tożsamość
za pomocą języka, właśnie dzięki językowi gruzińskiemu nie asymilowali się z Irańczykami. Stracili swoją wiarę chrześcijańską, ponieważ mieszkają na obcych ziemiach, daleko
od ojczyzny, ale nie stracili swojego języka;
– urodziłam się za granicą. Do 17 roku życia nie mówiłam po gruzińsku, ale wychowałam się według gruzińskich tradycji i zwyczajów, więc uważałam, że to wystarczy do bycia Gruzinem. Jednak kiedy poznałam język, nauczyłam się mówić po gruzińsku, dopiero wtedy poczułam, że naprawdę jestem Gruzinką, więc tak, zgadzam się z twierdzeniem, że język jest bardzo ważnym czynnikiem tożsamości;
– na początku pomyślałam, że jest ważnym elementem, ale późnej przypomniałam sobie Irlandię, mało osób mówi po irlandzku, ale mają wyraźne poczucie tożsamości narodowej;
– w identyfikacji narodowej kluczową rolę odgrywa miejsce urodzenia, w tym religia, kultura i język. Nasz język idealnie oddaje nasz charakter i nazywa każdą rzecz w odpowiedni sposób. Inny język nie jest w stanie oddać tego wszystkiego. Nie mogę wyobrazić sobie Gruzji bez języka i alfabetu. Język jest „matką” narodu. Nasi przodkowie poświęcili swoje życie, żeby
to wszystko utrzymać.
Podczas badań aż 14 razy wspomniano o dewizie, której autorem jest znany gruziński pisarz I. Czawczawadze. W XIX wieku przedstawił on kryteria autoidentyfikacji narodowej Gruzinów, na którą składają się trzy komponenty: ojczyzna (Gruzja), język (gruziński oraz pismo gruzińskie) i religia (prawosławna). Uważano, że jeśli osoba nie mówiła i nie pisała po gruzińsku, nie kochała swojego kraju oraz jeśli nie była wyznania prawosławnego – nie była Gruzinem. Dla lepszego zrozumienia roli języka w tożsamości Gruzinów, bardziej skonkretyzowałam pytanie: Czy Pan/Pani zgadza się ze zdaniem: „Jeśli ktoś nie zna języka gruzińskiego, to nie jest Gruzinem” (n=170). Okazało się, że 67% respondentów z tym się zgadza i tylko 29% osób zaznaczyło, że język może jest ważnym komponentem tożsamości, ale nie najważniejszym, nie aż tak ważnym, żeby jego znajomość czy nieznajomość zdecydowała o przynależności narodowej (4% nie ma zdania). Część osób, które nie zgadzały się ze stwierdzeniem, starała się wyjaśnić swoje podejście a pomocą przykładów z życia prywatnego czy historii, np.:
– uważam, że ogólnie język jest ważnym komponentem w identyfikacji człowieka, szczególnie wtedy, gdy oprócz jednego narodu nikt nie mówi w tym języku i identyfikacja jest zdecydowanie prostsza. Gruzina mieszkającego za granicą, który słabo mówi po gruzińsku, nie można uznać za nie-Gruzina, ponieważ język nie jest jedynym identyfikatorem
w tożsamości narodowej;
– język gruziński jest nieodłącznym elementem kultury gruzińskiej, ale nie jest najważniejszym czynnikiem w byciu Gruzinem. Z powodu specyfiki Gruzji wiele osób mających gruzińskie obywatelstwo nie mówi po gruzińsku; czasami nawet mają inne narodowości, ale co ważne, czują się Gruzinami. Na przykład moja mama, która
z pochodzeniem jest Gruzinką, używa języka rosyjskiego jako języka komunikacji. Mimo tego, nie pomyślałaby, że ktoś może uznać ją za nie-Gruzinkę;
– w byciu Gruzinem nie wystarczy znać tylko język, ale może to pomóc odnaleźć siebie i poznać gruziński charakter.
Z odpowiedzi wynika, że Gruzini bardzo dużą wagę przywiązują do języka, ale na pytanie: Jakie cechy (cechę) powinna mieć osoba, żeby stwierdzić, że jest prawdziwym Gruzinem? (n=226) tylko 21 osób wspominało o ważności języka gruzińskiego[16]. Najwięcej osób odpowiedziało, że prawdziwy Gruzin przede wszystkim musi kochać ojczyznę (choć w miłości do ojczyzny tkwi również duma z języka). Drugim najważniejszym wskaźnikiem gruzińskości okazała się gościnność; 43 osoby uznały, że prawdziwy Gruzin powinien być religijny, nie zaznaczając konkretnej wiary (tylko 3 osoby użyły słowa „prawosławni”).
Z respondentów 25 osób napisało, że bardzo trudno odpowiedzieć na to pytanie, z czego 8 osób całkowicie zrezygnowało z odpowiedzi, a 17 osób mimo trudności spróbowało opisać „prawdziwego Gruzina”. Oto kilka przykładów odpowiedzi:
– każde pokolenie jest inne. Pokolenie naszych rodziców ma radziecką mentalność, mówiąc po rosyjsku, są typowymi „Gruzinami”[17]. Lubią długie supry, często niepotrzebnie zmuszają gości do picia wina w dużych ilościach, bez granic podają na stole jedzenie, myślą,
że nepotyzm jest czymś dobrym, korupcja dla nich jest dozwolona itd. Nie jestem fanem tego pokolenia, ale ich lubię, ponieważ nie uważam, że jestem kimś lepszym. Jest jeszcze inne pokolenie, ci którzy lubią chodzić po nocnych berlińskich klubach i prowadzić otwarte życie. Tacy Gruzini nie są akceptowani np. w górach Chewsuretia, gdzie mają inne zasady, cerkiew gruzińska też nie jest zachwycona zachowaniem takich osób. Ja jestem przedstawicielem mojego pokolenia: nie do końca jestem liberalistą, ale też nie jestem konserwatystą. Lubię gruzińskie uczty ale znam też granice; w Wielkanoc chodzę na cmentarz, wspominając zmarłych, ale jak mam możliwości, wolę wyjechać i podróżować za granicę. Trudno także określić „prawdziwego Gruzina” – my wszyscy jesteśmy bardzo różni i równocześnie jesteśmy całością. Uważam, że prawdziwym Gruzinem jest przede wszystkim ten, kto żyje
w takiej różnorodnej rzeczywistości. W Gruzji, czy poza granicami kraju, trzymając kieliszek smacznego schłodzonego Colikauri[18], w języku gruzińskim wznosi toast za miłość (chrześcijańską) między ludźmi;
– ten kto myśli po gruzińsku jest Gruzinem. Jeśli cudzoziemiec nauczy się języka gruzińskiego i zacznie w tym języku myśleć, można uznać go za Gruzina. Chciałbym powiedzieć, że gdyby nie język, już dawno nie byłoby nas na świecie[19].
Dzięki tendencji stworzenia swojego „mikroświata” Gruzini uratowali swoje tradycje, zwyczaje itp. przed zagranicznymi, najczęściej muzułmańskimi wrogami. Gruzinom trudno było wyobrazić sobie Gruzina bez znajomości języka gruzińskiego, ale kilka osób zaznaczyło, że pojedyncze przypadki są akceptowalne, np. jeśli ktoś się urodzi za granicą.
Zarys historyczny
Droga do zachowania języka gruzińskiego w sytuacjach zagrożenia jako języka państwowego była trudna. Te procesy nie trwały przez 20-50 lat, ale o wiele dłużej.
W różnych okresach historycznych Gruzja była okupowana, dzielona przez „inne”, „obce”, odległe kulturowo społeczności/narody (przede wszystkim niektóre były krajami muzułmańskimi). Kultura gruzińska mocno ucierpiała, w tym język gruziński. Ślady obecności obcych pozostały do dziś (w kulturze oraz w języku). W wyniku tych wpływów w języku gruzińskim jest używane słownictwo zapożyczone np. z języka tureckiego, perskiego, arabskiego, rosyjskiego[20]. Takie kontakty językowe w przypadku Gruzji można podzielić na trzy grupy:
– kontakty z językami, które miały wpływ na język gruziński z powodu relacji polityczno-gospodarczych Gruzji z innymi krajami (Rosja, Turcja, Persja, kraje arabskie);
– kontakty z językami narodów mniejszościowych zamieszkujących terytorium Gruzji, posługujących się innymi językami niż gruziński (Ormianie, Azerbejdżanie)[21];
– kontakty z językami regionów/republik autonomicznych, które teoretycznie należą
do Gruzji, ale nie posługują się językiem gruzińskim, tak jak Osetia Południowa i Abchazja.
Sytuacja językowa, czyli status języków i relacja między nimi w konkretnym administracyjno-politycznym otoczeniu, jest jednym z kluczowych pojęć w polityce językowej. Można powiedzieć, że państwo wpływa na język pośrednio (przykładowo poprzez politykę emigracyjną i imigracyjną) lub bezpośrednio (właśnie poprzez politykę językową). Sytuacja językowa jest zmienna, zależy od polityki państwowej w dwóch kontekstach, kiedy państwo samo planuje rozwój języka na swoim terytorium (relacje pomiędzy językami) oraz kiedy czynniki zewnętrzne powodują, że zmienia się sytuacja językowa w danym kraju. Takimi czynnikami zewnętrznymi w wieku XIX i XX było Imperium Rosyjskie oraz Związek Radziecki[22].
Odkąd Gruzja dołączyła się do Imperium Rosyjskiego (1801-1917) w kraju można było zaobserwować pewne procesy noszące znamiona polityki językowej – negatywnej z gruzińskiego punktu widzenia. Polski kaukazoznawca A. Furier dużo pisze o sytuacji językowo-tożsamościowej w Gruzji podczas panowania carskiej Rosji:
Szkolnictwo średnie było już całkowicie poddane kontroli rosyjskich inspektorów i używanie języka gruzińskiego było nawet formalnie zakazane na terenie szkół. Z tego powodu dochodziło co jakiś czas do dramatycznych wydarzeń, które stawały się przyczyną społecznego oburzenia. W obronie prześladowanych za używanie języka gruzińskiego uczniów stawali przedstawiciele samorządu szlacheckiego i wybitni Gruzini, za co spotykały ich represje[23].
W procesie rusyfikacji dużą dolę odegrał kapłan Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego Joann Wostorgow[24]. W roku 1881 dzięki niemu wprowadzono do szkół „metodę niemowy”, która zyskała taką nazwę z powodu braku wspólnego języka pomiędzy nauczycielami i uczniami. Do szkół nagle sprowadzono rosyjskich nauczycieli, którzy nie mówili po gruzińsku, a z kolei gruzińskie dzieci nie mówiły po rosyjsku – musieli więc komunikować się bez słów.
M. Tabidze podaje konkretne zestawienia kadry rosyjsko i gruzińskojęzycznej w szkołach:
w Gimnazjum Kutaisi z 29 nauczycieli 4 było Gruzinami, w Gimnazjum Batumi z 19 tylko 3 było Gruzinami, w Gimnazjum w Batumi dla kobiet z 20 też 3 było Gruzinami, w Progimnazjum w Sochumi z 9 nauczycieli żaden nie był Gruzinem, w innych gimnazjach także zdarzał się zupełny brak gruzińskich nauczycieli (np. uczelnia im. Mariam w Batumi itd.)[25].
Po rewolucji październikowej w 1917 roku Gruzja uzyskała niepodległość. Od tego momentu powoli zaczęło się wspieranie i wzbogacanie języka gruzińskiego. Powstał pierwszy Państwowy Uniwersytet w Tbilisi oraz inne instytucje naukowe. Pierwsza Konstytucja Gruzji została przyjęta przez Zgromadzenie Konstytucyjne Gruzji 21 lutego 1921 roku. W artykule I, rozdziału 3. czytamy: „językiem państwowym Gruzji jest język gruziński”[26]. Był to pierwszy zapis konstytucyjny w historii gruzińskiej państwowości. Cztery dni później, 25 lutego 1921 roku bolszewicy zaanektowali Gruzję. Od tego momentu językiem dominującym
i priorytetowym stał się rosyjski, polityka językowa została tak zaprogramowana, aby współgrała z polityką radziecką[27]. W Związku Radzieckim bardzo dużą rolę wyznaczono językowi rosyjskiemu: „im szybciej będziemy mówić po rosyjsku, tym szybciej zbudujemy komunizm[28].
Nowa Konstytucja Gruzińskiej SRR została przyjęta w roku 1922. Według rozdziału II, artykułu 6.: „językiem państwowym gruzińskiej SRR jest język gruziński”[29]. W czasach Związku Radzieckiego status języka państwowego dla swoich języków – jak pisze N. Markozia – miały tylko 3 kraje: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Taki wpis w konstytucji cały czas był utrzymywany w kolejnych latach. Dopiero w 1978 roku gruziński stracił status języka państwowego (razem z nim ormiański, azerbejdżański)[30].
W 1978 roku opublikowano projekt nowej (kolejnej) Konstytucji. W rozdziale VII, artykule 75. czytamy: „Gruzińska Republika zezwala na używanie języka gruzińskiego w organach państwowych i publicznych, instytucjach kulturowych. Jej zadaniem jest również dbanie o jego rozwój”[31]. Każdy język miał te same prawa i nie było żadnych przywilejów czy też ograniczeń podczas używania tych języków. Język państwowy był definiowany jako język nadany przez konstytucję, którego używano wewnątrz kraju – na przykład w aktach prawnych, władzy sądowniczej, instytucjach publicznych: „W Republice Gruzji, na zasadzie równości, we wszystkich organach i instytucjach zapewnia się korzystanie z języka rosyjskiego, a także korzystania z innych języków, które są używane przez ludność” (artykuł 75., akapit II)[32]. W ustawie czytamy więc, że żaden język nie jest narzucony i nie zmusza się do korzystania z niego, istnieje równość językowa: jest dozwolony język rosyjski i inne języki, co jednak sugeruje i podkreśla ponownie wyjątkowość i dominację języka rosyjskiego[33]. W dniu 14 kwietnia 1978 roku w Tbilisi odbyły się manifestację przeciwko Ustawom, dzięki któremu w tym samym roku pozycja języka państwowego została przywrócona[34].
W Związku Radzieckim języki państwowe oprócz języka rosyjskiego miały ograniczone prawa, dlatego od lat 70. pojawił się problem dwujęzyczności, między innymi w Gruzji. Propaganda dwujęzyczności miała podstawę socjologiczno-polityczną oraz ideologiczną, według której początki funkcjonowania dwujęzyczności miały przebiegać jakby niezauważalnie, metodą małych kroków. Na pierwszym etapie wystarczyłoby znać język rosyjski na poziomie podstawowym, aby służył do komunikacji, a później wprowadzić go oficjalnie w republice. W rezultacie w latach 80. znajomość języka rosyjskiego była obowiązkowa dla osób, które nie były Rosjanami, ale jednocześnie Rosjanie nie musieli znać innych języków[35]. Na obronę dwujęzyczności, w której chodziło o konieczne wprowadzenie języka rosyjskiego, i dla wskazania korzyści z jej funkcjonowania naukowcy i politycy Związku Radzieckiego podali szereg argumentów oraz różnymi metodami starali się narzucić ją republikom:
Obraz 1: Na banerze tekst w języku gruzińskim: Precz ze „zgnitym” Imperium Rosyjskim! Niech żyje niepodległa Gruzja![36]
Źródło: https://www.timer.ge/14-aprils-saqarthveloshi-qarthuli-enis-dacvis-dedaenis-dghe-aghinishneba/, dostęp: 25.03.2021
– bilingwizm ma dobry wpływ na zdrowie oraz wydłuża życie, osoba dwujęzyczna jest bardziej rozwinięta;
– Belgia, Kanada, Szwajcaria miały stanowić przykład dobrego funkcjonowania dwujęzyczności;
– próbowano wprowadzić nową terminologię oraz nowy sposób rozumienia dotychczasowej, przykładowo: język republikopaństwowy i język ogólnopaństwowy lub język republik(owy)
i język międzypaństwowy;
– materiały naukowe, książki, publikacje itp. musiały być wydawane w języku rosyjskim;
– zachęcano, aby w filmach dubbing był w języku rosyjskim, zachęcano w ten sposób osoby niebędące Rosjanami do nauki języka rosyjskiego, a nie innych języków, bo dubbing wymuszał znajomość języka rosyjskiego. Znajomość języków obcych była promowana wśród Rosjan, aby mogli tłumaczyć chociażby listy dialogowe dla dubbingu do filmów;
– zachęcano do zawierania związków małżeńskich z przedstawicielami innych krajów (ale wchodzących w skład ZSRR) celem unarodowienia populacji;
– w miejscach strategicznych – w przypadku Gruzji była to największa elektrownia wodna – przymusowo osiedlano Rosjan, aby sztucznie utworzyć rosyjskie wioski; były to działania łańcuchowe – tam otwierano rosyjskie przedszkola, szkoły itp. Jednak i tak do tych szkół
w większości uczęszczały gruzińskie dzieci;
– nauka w języku rosyjskim była szansą kontynuowania studiów w Rosji, co dawało realne szanse, że po ukończeniu studiów wyższych absolwenci mogli zajmować wysokie stanowiska. Czasami nawet nie było innej możliwości, np. w Osetii Północnej tylko
do 8 klasy dzieci mogły chodzić do szkoły z językiem osetyjskim, a jeśli dalej chciały kontynuować naukę, to mogły to robić tylko w Rosji przy systemie 10-klasowym poprzedzającym studia. Z kolei w Abchazji od 5 klasy każdy przedmiot wykładany był
w języku rosyjskim;
– stworzono dwujęzyczne i trójjęzyczne szkoły, na przykład w Gruzji w 1978 roku istniało 257 szkół dwujęzycznych i 11 trójjęzycznych. Uczniowie mogli nie uczyć się języka ojczystego czy przedmiotów mu towarzyszących, mieli prawo wyboru. Język rosyjski jako przedmiot był nauczany od 1 klasy. Liczba lekcji języka rosyjskiego była o wiele większa niż zajęć z języka ojczystego. Były dni języka rosyjskiego, kiedy uczniowie mogli kontaktować się ze sobą tylko w języku rosyjskim. W szkołach tworzono różne szkolne teatry (przykładowo w Adżarii), które potem wystawiały spektakle właśnie w języku rosyjskim[37].
Dzisiaj, znajomość języka rosyjskiego kształtuje się różnie: zależy od wieku, regionu[38] interesów, potrzeb itd. The Caucasus Research Resource Centers (CRRC) jest organizacją, która zajmuje się badaniami w dziedzinie nauk społecznych i analizy polityki publicznej na Południowym Kaukazie (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan). Organizacja prowadziła badania na temat znajomości języka rosyjskiego wśród mieszkańców państw kaukaskich. Okazało się, że wśród respondentów w Gruzji 13% nie zna języka rosyjskiego, 26% zna go na poziomie podstawowym, 38% na poziomie średnim i 23% na poziomie zaawansowanym (2019 rok). Porównując wyniki z 2010 rokiem nieznajomość języka rosyjskiego wzrosła zaledwie o 3%[39].
W Gruzji znajomość języka rosyjskiego, jak pokazują wyniki, nadal jest na wysokim poziomie[40]. Ci, który się urodzili w ZSRR lub krótko po rozpadzie Związku Radzieckiego, musieli się uczyć języka rosyjskiego. Można powiedzieć, że 20 lat nie jest wystarczająco długim okresem, żeby całkowicie zmienić sytuację językową w kraju, który od 1801 roku do 1991 funkcjonował pod panowaniem Rosji, ale zmiany zachodzą.
Państwowe reformy i języki obce w szkołach gruzińskich
Nowe pokolenia, które są wychowywane w nowym systemie, mają inne wartości czy świadomość narodową. Zmiany w świadomości zauważalne były już kilka lat po upadku ZSRR. A. Furier, który przeprowadził badania poświęcone o tożsamości językowej Gruzinów w 1991 roku, zdecydował się powtórzyć te same badania po 4 latach. Tym razem kwestionariusze wydrukowano w języku rosyjskim. Jak komentuje autor,
było to przyczyną wielu nieżyczliwych komentarzy w trakcie badań, jak stwierdzenie „w Gruzji mówi się po gruzińsku” i trudności w wypełnianiu formularzy przez część studentów słabo znających pisownię rosyjską. Odróżniało to wyraźnie oba badania, bowiem w 1991 r. częściej używano języka rosyjskiego, wypełniając po rosyjsku nawet niektóre ankiety wydrukowane w języku gruzińskim. Po czterech latach okazało się, że respondenci zadeklarowali w większości chęć wypełniania ankiet w języku gruzińskim[41].
Okres postradziecki od 1991 do 2004 roku nie był szczególnie wyjątkowy pod względem polityki językowej, czego nie można powiedzieć o latach późniejszych. Wielkie zmiany nadeszły po 2005 roku, kiedy ustanowiło politykę językową na korzyść języka gruzińskiego. Po „rewolucji róż” w 2003 roku, kiedy upadł rząd E. Szewardnadzego, młody przywódca M. Saakaszwili przeprowadził różne reformy między innymi w systemie edukacyjnym[42]. Od 2005 roku zmiany stały się bardzo zauważalne w całym kraju. Saakaszwili wielokrotnie wspominał, że po reformie antykorupcyjnej i antykryminalnej modyfikacje w systemie edukacyjnym był najbardziej efektywną reformą[43]. Przekształcenia dotyczyły również polepszania znajomości języka państwowego, wspierania języków mniejszości oraz innowacji w zakresie nauczania języków obcych. Jeśli wcześniej (nawet po upadku Związku Radzieckiego w 1991 roku) rosyjski był wciąż dominującym językiem obcym, to po rewolucji, a szczególnie od 2010 roku najpopularniejszym językiem obcym stał się angielski.
W kwietniu 2010 roku prezydent Gruzji ogłosił nową inicjatywę, zgodnie z którą od
1 września 2010 roku w całej Gruzji w każdej szkole miano zatrudnić nauczycieli języka angielskiego sprowadzanych z krajów, gdzie angielski był językiem państwowym/ojczystym. Według Saakaszwilego angielski mieli znać wszyscy. Prezydent sugerował telewizji, aby wszystkie filmy anglojęzyczne były emitowane z napisami, a nie z dubbingiem. Zgodnie z jego decyzji, dzieci miały się uczyć angielskiego od szkoły podstawowej, a nauczyciele, którzy znaliby język angielski (niezależnie od wykładanego przedmiotu) i obsługę komputera, dostaliby większą pensję.
Według projektu „Ucz i naucz się z Gruzją” w ciągu 5 lat stopniowo miano sprowadzić 1000 nauczycieli do całej Gruzji[44]. Amerykański dziennik „The New York Times” w związku z tą akcją opublikował artykuł pod tytułem: Still Fighting Russia, This Time With Words (Znowu wojna z Rosją, ale tym razem na słowa). Autor artykułu J. L. Clifford pisze, że prezydent M. Saakaszwili, który ukończył studia na Uniwersytecie Kolumbii w Stanach Zjednoczonych i biegle zna angielski, stara się oddalić Gruzję od wpływu Rosji i języka rosyjskiego, a także chce związać kraj ze Stanami Zjednoczonymi. J. L. Clifford wspomina czasy komunistyczne i pisze:
chcieli, żeby rosyjski był drugim językiem państwowym, czasami – pierwszym. Tak było
od Estonii do Uzbekistanu…, ale dwie dekady temu, kiedy Związek Radziecki upadł, dużo krajów postradzieckich odrzuciło język rosyjski i na nowo odbudowało swój język ojczysty, żeby wzmacniać własną niepodległość i tożsamość narodową (…), dużo Gruzinów mających ponad 40 lat, dobrze mówi po rosyjsku, ale podczas rządu Saakaszwilego zainteresowało się językiem angielskim. Rząd chce przyspieszyć ten proces[45].
W artykule zostało również przedstawione stanowisko ówczesnego ministra edukacji
D. Szaszkina, który stał na stanowisku, że postęp ekonomiczny możemy osiągnąć przez modyfikację i rozwój systemu edukacyjnego, w którym jednym z celów rządu jest, żeby każde dziecko mówiło po angielsku: „Gruzja nie ma gazu i ropy. Zasoby, które posiadamy, to nasz ludzki potencjał intelektualny. Musimy więc wykorzystać ten potencjał w jak największym stopniu”. Dodatkowo, D. Szaszkini wspomina, że rząd gruziński nie jest przeciwko językowi rosyjskiemu, tylko chce, żeby rosyjski był językiem obcym do wyboru podczas nauczania ,tak jak niemiecki i francuski[46].
Te przykłady sugerują, że od 2005 roku zaszły bardzo duże zmiany w polityce językowej, które miały również charakter kulturowy. D. Szaszkin podkreślił znaczenie anglojęzycznych nauczycieli w kulturze gruzińskiej, jego zdaniem nauczyciele mogą pomagać uczniom nie tylko językowo, ale mogą również przekazywać inne kulturowe wartości amerykańskie czy europejskie[47]. Dzięki wysiłkowi różnych osób, organizacji, instytucji podczas ekspansji oraz okupacji i podziału kraju (np. Imperium Rosyjskie, ZSRR) język gruziński pozostał językiem państwowym Gruzji.
Nastawnie Gruzinów do języka rosyjskiego
Gruzińsko-Rosyjskie stosunki kulturowo-polityczne są cały czas napięte. Wynika to przede wszystkim z faktu, że 20% terytorium Gruzji (Abchazja, Osetia Południowa) jest zajęta przez Rosję[48]. To, że Gruzini są szczególnie uczuleni na język rosyjski (oczywiście nie wszyscy), wynika z życia codziennego[49]. Jeden z ostatnich przypadków miał miejsce w październiku 2020 roku podczas trwania kampanii wyborczej do parlamentu gruzińskiego. Znana partia polityczna Zjednoczony Ruch Narodowy (liderem jest były prezydent Gruzji M. Saakaszwili) zorganizowała koncert, gdzie wystąpiły różne gwiazdy, między innymi Wachtang (Buba) Kikabidze[50]. Kikabidze podczas swojego występu na Placu Wolności zaśpiewał piosenkę Tbiliso częściowo po rosyjsku – wywołało to ogromny rozgłos i krytykę[51]. Partia polityczna Zjednoczony Ruch Narodowy jest znana ze swojej antyrosyjskiej polityki, dlatego dla wielu osób występ był ogromnym zaskoczeniem. Na stronie kanału telewizyjnego Imedy czytamy:
30 lat później, po raz pierwszy w historii niepodległej Gruzji, na Placu Wolności Buba Kikabidze (…) zaśpiewał dla Gruzji i mieszkańców Tbilisi w języku okupantów.
W czasie, gdy 20 procent kraju jest okupowane, a Gruzja wciąż próbuje pozbyć się tego kraju z drutu kolczastego przy pomocy partnerów międzynarodowych, na głównym placu partia polityczna wykonała bardzo prowokacyjny krok (…) Po zaśpiewaniu Buby Kikabidze w języku rosyjskim nastąpił publiczny protest. Ruch Nacjonalistyczny został oskarżony o kolejną prowokację przeciwko krajowi[52].
Artysta swoje zachowanie musiał wytłumaczyć, dodał, że zaśpiewał po rosyjsku, żeby inni rozumieli jaka piękna jest Gruzja. Pojawiły się także głosy, że fonogram był zmieniony, dlatego wystąpił taki błąd.
Innym przykładem pokazującym nastawienie młodych ludzi do języka rosyjskiego jest Forum Tbilisi, które jest największym portalem, gdzie można dyskutować na różne tematy. Na stronie spotykamy inicjatywę o nierozmawianiu w języku rosyjskim:
Na forum już wielokrotnie rozmawialiśmy, że powinniśmy unikać używania języka rosyjskiego, będzie to na ulicy, w barze, w restauracji, w hotelu czy w kawiarni… po prostu go omijać i nawet jeśli rosyjski turysta o coś zapyta, bardzo grzecznie i uprzejmie zaznacz, że nie mówimy po rosyjsku. To jest bardzo proste, naprawdę!
(…) To jest dość prosty i zrozumiały protest przeciwko rosyjskiej polityce wobec nas, ten protest nie zagraża ani nie szkodzi żadnemu biznesowi – żadnej restauracji, żadnemu hotelowi, żadnej kawiarni, ani barowi! (…) musimy maksymalnie unikać korzystania z języka rosyjskiego, oddalać się od niego… lepiej mówić w języku angielskim, ponieważ jest językiem międzynarodowym[53].
Gruziński tygodnik Kwiris Palitra w 2019 roku opublikował artykuł pod tytułem Czy powinniśmy zakazać słuchania rosyjskiej estrady w Gruzji? W artykule czytamy: „niedawno na Facebooku pojawiła się petycja zatytułowana: „zakaz włączania rosyjskiej estrady w lokalach gastronomicznych działających na terenie Gruzji. Petycja obecnie ma ponad 1100 podpisów”. G. Suchiszwili, znany gruziński piosenkarz, również popiera pomysł zakazania słuchania rosyjskich piosenek w miejscach publicznych, szczególnie w Gori[54] i dodaje, że według niego to bardzo irytujące, ponieważ chodzi o coś więcej niż tylko język[55]. Na stronie Interpressnews, która jest internetowym czasopismem czytamy:
Rosyjskie piosenki zakazane przez nieoficjalne zalecenia rządu nie tylko w restauracjach, ale także w radiu i telewizji. Władze zaprzeczyły tym zarzutom, jednak właściciele restauracji sami mówią, że na spotkaniu z Urzędem Skarbowym „po przyjacielsku” poproszono, aby nie puszczali rosyjskich piosenek. Minister kultury kategorycznie zaprzecza takiemu zakazowi i dodaje „to kompletny nonsens, jak można w wolnym kraju wyróżniać piosenki po języku wykonania. To stwierdzenie jest chyba bardziej mitologiczne. Nie ma takiego zakazu w prawie”[56].
Pierwszy pomysł zakazania piosenek w języku rosyjskim pojawił się w 2011 roku.
Podsumowanie
Jak widać, istota języka jest o tyle ważna, że nie jest on jedynie narzędziem komunikacji ani nawet tylko nośnikiem informacji kulturowych czy tradycji. Jego znajomość lub nieznajomość może budzić poczucie wyobcowania lub swojskości. Może ułatwiać komunikację, ale może też ją utrudniać. Właśnie ów podział na swojskość i obcość wpływa na kształtowanie się grup etnicznych, które mają z kolei wpływ na charakter języka i jego rozwój. Zdaniem A. Pstygi:
język jest więc – jako system znaków i znaczeń – jednym z wyznaczników tożsamości narodowej (grupowej), obok cech kulturowych, świadomości historycznej, jej ciągłości, tradycji, obyczajów, religii, przekazuje informacje o zjawiskach kulturowych
i tożsamościowych (…), tożsamość narodowa jako swoiste locum mentalne decyduje,
że pamięć i doświadczenia tożsamościowe okazują się przydatne do klasyfikowania podobieństw i różnic między ludźmi (narodami) na podstawie kryterium, jakim jest poczucie związku z jednymi i odmienności w stosunku do innych, co z kolei stało się podstawowym kryterium stanowiącym o trwałości kultur(y)[57].
Powyższe przykłady pokazują, że język może oznaczać więcej niż być tylko formą komunikacji. Gruzini widzą silny związek między narodem a językiem. Przyczyną jest m.in. długa i bogata historia języka oraz alfabetu/alfabetów gruzińskiego/gruzińskich – odrębność gruzińskiego alfabetu i języka od innych języków świata oraz charakter mieszkańców Kaukazu, a w tym Gruzinów zauważa wielu respondentów. Należy dodać, że w Gruzji nadal są wielbiciele kultury rosyjskiej oraz języka rosyjskiego, są również tacy, którzy neutralnie patrzą na „problematykę” i korzystają z języka rosyjskiego jako formy komunikacji. Mimo wszystko, można powiedzieć, że Gruzini silnie identyfikują się z językiem gruzińskim. Odrębność języka gruzińskiego, charakter Gruzinów, wartości narodu gruzińskiego, konieczność obrony języka, przeciwstawianie się uciskowi i wynarodawianiu wzmogły w Gruzinach (tak samo jak u Polaków) poczucie wagi własnego języka jako najwyższego dobra narodowego, dziedzictwa kulturowego, o które trzeba walczyć i które należy pielęgnować.
[1] C. Lévi-Strauss, G. Charbonnier, Rozmowy z Claudem Lévi-Straussem / Georges Charbonnier, przeł. J. Trznadel, Warszawa 1968, s. 142.
[2] B. L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 96.
[3] M. Bugajski, Język w komunikowaniu, Warszawa 2006, s. 61.
[4] J. Tambor, Brak normy dla gwary, w: Dialektologia. Materiały pomocnicze, red. A. Skudrzyk, E. Rudnicka-Fira, Katowice 2010, s. 75.
[5] P. Rybicki, Naród i państwo. Z rozważań nad relacją między dwiema postaciami wielkiej społeczności, w: Naród, kultura, osobowość: księga poświęcona Profesorowi Józefowi Chałasińskiemu, red. A. Kłoskowska, Wrocław 1983, s. 90.
[6] We wszystkich cytatach ze źródeł gruzińskich, jeśli nie podano inaczej, tłumaczenie własne autorki. Omawiając terminy gruzińskie, często podaję od razu polski odpowiednik, jeśli wcześniej tę odpowiedniość wskazałam.
[7] Ustawa o języku państwowym, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2931198?publication=3, dostęp: 22.03.2021.
[8] Prawie każdy Gruzin posługuje się płynnie językiem rosyjskim, https://www.tamadatour.pl/blog/jezyk-zwyczaje-w-gruzji/, dostęp: 22.03.2021.
[9] Wyniki trochę się różną od wyników podanych przez Gruzińską Narodową Administrację Turystyki, ale nie zmieniają przedstawionej ogólnej sytuacji.
[10] W 2014 roku z Unii Europejskiej przyjechało 230 323 osób, z Rosji 810 233.
[11] Prawo o języku państwowym, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2931198?publication=3, dostęp: 04.05.2021.
[12] R. Szul, Język. Naród. Państwo, Warszawa 2009, s.47.
[13] Tamże, s. 23.
[14] Film z 1987 roku o gruzińskich imigrantach we Francji.
[15] Etniczni Gruzini, których szach Persji Abbas I Wielki deportował z Gruzji do Iranu. W Iranie stworzyli swoją gwarę, która jest podobna do dialektu kachetyjskiego.
[16] Pytanie było otwarte, żeby nie ograniczać respondentów, więc uczestnicy badań sami mogli wpisywać odpowiedzi.
[17] Określenie Gruzinów jako „Gruzin” jest po części negatywnie odbierane w Gruzji, ponieważ kojarzy się z językiem rosyjskim i z ich mentalnością.
[18] Gruziński szczep białego winogrona.
[19] We wszarskich tłumaczeniach starałam się zachować stylistykę oryginalnych wypowiedzi.
[20] Z arabskiego: piqri (ფიქრი) – myśleć, amaki (ამაყი) – dumny, mutaqa (მუთაქა) – poduszka, supra (სუფრა) – obrus, chabazi (მეპურე) – piekarz; z perskiego: aivani (აივანი) – balkon, pandżara (ფანჯარა) – okno, qucza (ქუჩა) – ulica, tambaqo (თამბაქო) – tytoń; z arabsko-perskiego: amanati (ამანათი) – paczka, zinati (ზინათი) – bogactwo, tagliti (თაღლითი) – oszust; z rosyjskiego: basanożki (ბასანოჟკი) – sandałki, boczka (ბოჭკა) – beczka; z tureckiego czanta (ჩანთა) – torebka, otachi (ოთახი) – pokój itd. (na podst.: Słownik etymologiczny języka gruzińskiego, https://www.ice.ge/liv/liv/ganmartebiti.php, dostęp: 22.03.2021.).
[21] Według Głównego Urzędu Statystycznego z raportu z 2014 roku wynika, że najliczniejsze grupy etniczne zamieszkujące Gruzję to Azerbejdżanie i Ormianie.
[22] M. Tabidze, Problems of the Georgian Language and its functioning Factors in Georgia, Tbilisi 2005, s. 14.
[23] A. Furier, Gruzja niepodległa. Od monarchii do republiki, Toruń 2020, s. 72.
[24] Восторгов, Иван Иванович. W 2000 roku kanonizowany jako jeden z Soboru Świętych Nowomęczenników
i Wyznawców Rosyjskich.
[25] M. Tabidze, Problems of the Georgian Language and its functioning Factors in Georgia, Tbilisi 2005, s. 101.
[26] Konstytucja Gruzji, http://www.ice.ge/kartuliena/#, dostęp: 25.03.2021.
[27] A. Furier, Gruzja niepodległa – od monarchii do republiki, Szczecin 2015, s. 179-180.
[28] M. Golińska, Naród radziecki w etnopolityce ZSRR, w: Tożsamości narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycją wynalezioną, red. P. Załęski, E. Breslavskaia, M. Włodarkiewicz, Warszawa 2012, s. 33.
[29] Tamże.
[30] Tamże, s. 23-24.
[31] Konstytucja Gruzji, http://www.ice.ge/kartuliena/#, dostęp: 25.03.2021.
[32] Tamże..
[33] A. Bakradze, Pisma, Tbilisi 2002, s. 13.
[34] Tamże, s. 12-14.
[35] M. Tabidze, Problems of the Georgian Language and its functioning Factors in Georgia, Tbilisi 2005, s. 187.
[36]Od 1990 roku 14 kwietnia świętuje się dzień języka ojczystego (gruzińskiego). Deda enis dge – dosłownie oznacza “dzień języka macierzystego”. Archiwum: https://www.youtube.com/watch?time_continue=16&v=wXnxVspWoZU&feature=emb_logo, dostęp: 25.03.2021
[37] N. Markozia, Language discussions in the 80ies of the XX century in Georgia (According to the press material of this period), Tbilisi 2016, s. 80-89.
[38] Zachodnia część Gruzji miała większe wpływy od Rosji niż Wschodnia część kraju.
[39] Knowledge of Russian in Georgia, https://caucasusbarometer.org/ge/cb2019ge/KNOWRUS/, dostęp: 29.03.2021.
[40] NDI: 22% populacji zna angielski, 66% rosyjski, http://www.tabula.ge/ge/story/143441-ndi-inglisuri-ena-mosaxleobis-22-ma-icis-rusuli-66-ma, dostęp: 29.03.2021.
[41] A. Furier, Gruzja niepodległa – od monarchii do republiki, Szczecin 2015, s., s. 315.
[42] Miłość Gruzji do kwiatów: rewolucja „zwiędłych róż”? – http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Wschodnioznawstwo/Wschodnioznawstwo-r2008-t2/Wschodnioznawstwo-r2008-t2-s45-70/Wschodnioznawstwo-r2008-t2-s45-70.pdf, dostęp: 29.03.2020.
[43] Najbardziej jestem dumny z reform w systemie edukacyjnym: http://www.tabula.ge/ge/story/61596-mixeil-saakashvili-kvelaze-metad-ganatlebis-reformit-vamakobt, dostęp: 29.03.2020.
[44] Projekt ucz i naucz się z Gruzją, http://www.mes.gov.ge/content.php?id=1241&lang=geo, dostęp: 29.03.2021.
[45] Still Fighting Russia, This Time With Words, https://www.nytimes.com/2011/01/24/world/europe/24georgia.html, dostęp: 29.03.2021.
[46] Tamże..
[47] Wersja gruzińska artykułu The New York Times, http://www.mes.gov.ge/content.php?id=1900&lang=geo, dostęp: 29.03.2021.
[48] Government of Georgia, http://gov.ge/index.php?lang_id=-&sec_id=288&info_id=37863, dostęp: 27.03.2021.
[49] Można znać język obcy a nie koniecznie lubić go lub potrzebować używać.
[50] Jest znanym gruzińskim piosenkarzem i aktorem. Kikabidze zdobył popularności w czasach ZSRR, film Mimino w którym wziął udział jako aktor stał się popularny także w Polsce.
[51] Buba Kikabidze zaśpiewał część „Tbiliso” w języku rosyjskim, https://www.youtube.com/watch?v=HpBafm5Z_C4, 26.03.2021.
[52] Podczas występu Buba Kikabidze zaśpiewał w języku rosyjskim, https://imedinews.ge/ge/politika/169827/natsionaluri-modzraobis-aqtsiaze-buba-kikabidzem-rusulad-imgera
[53] Rosyjski język, rosyjska estrada i wszystko co rosyjskie, https://forum.ge/?f=29&showtopic=35041653, dostęp: 25.03.2021.
[54] 10 lat temu zaczęła się wojna w Gruzji. Walki odbywały się głównie w Cchinwali, Wąwozie Kodori oraz w Gori. https://www.rp.pl/Polityka/180809504-10-lat-temu-zaczela-sie-wojna-w-Gruzji.html, dostęp: 25.03.2021.
[55] Rosyjskie piosenki w Gori są szczególnie irytujące, https://primetime.ge/rusuli-simgherebi-gorshi-gansakutrebit-gamaghizianebelia-giorgi-sukhitashvili/, dostęp: 24.03.2021.
[56] Zakaz rosyjskich piosenek, https://www.interpressnews.ge/ka/article/158841-08022011/, dostęp: 22.03.2021.
[57] A. Pstyga, Modyfikacje jednostek frazeologicznych w dyskursie medialnym jako problem translatoryczny, w: Język, tradycja, tożsamość, red. E. Rogowska-Cybulska, M. Milewska-Stawiany, Gdańsk 2013, s. 127-128.
[58] Fragmenty źródeł gruzińskich, jeśli nie podano inaczej, w tłumaczeniu własnym autorki.
Bibliografia
- Bakradze, Akaki. Pisma, Tbilisi: Wydawnictwo Intelekti, 2002.
- Baranowski, Bohdan, Krszystof Baranowski. Historia Gruzji, Wrocław: Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987.
- Bodio, Tadeusz. red., Kaukaz: transformacja przywództwa i elit politycznych, t. 6, Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2012.
- Castells, Manuel. Siła tożsamości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
- Furier, Andziej. Gruzja niepodległa – od monarchii do republiki, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Humanistycznego US Minerwa, 2015.
- Furier, Andziej. Gruzja niepodległa. Od monarchii do republiki, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2020.
- Golińska, Maria. Naród radziecki w etnopolityce ZSRR, w: Tożsamości narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycją wynalezioną, red. Piotr Załęski, Elena Breslavskaia, Marta Włodarkiewicz, Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2012.
- Iwańczuk, Krszysztof, Tomasz Kapuśniak. Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2008.
- Lee, Whorf Benjamin. Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka, Warszawa: Wydawnictwo KR, 1982.
- Lévi-Strauss, Claude, Charbonnier Georges. Rozmowy z Claudem Lévi-Straussem / Georges Charbonnier, przeł. J. Trznadel, Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1968.
- Markozia, Nino. Language discussions in the 80ies of the XX century in Georgia (According to the press material of this period), red. Manana Tabidze, Tbilisi: Wydawnictwo Tsigni, 2016.
- Materski, Wojciech. Gruzja, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2000.
- Pstyga, Alicja. Modyfikacje jednostek frazeologicznych w dyskursie medialnym jako problem translatoryczny, w: Język, tradycja, tożsamość, red. Ewa Rogowska-Cybulska, Małgorzata Milewska-Stawiany, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu, 2013.
- Rohoziński, Jerzy. Gruzja, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2016.
- Rybicki, Paweł. Naród i państwo. Z rozważań nad relacją między dwiema postaciami wielkiej społeczności, w: Naród, kultura, osobowość: księga poświęcona Profesorowi Józefowi Chałasińskiemu, red. A. Kłoskowska, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983.
- Tabidze, Manana. Problems of the Georgian Language and its functioning Factors in Georgia, Tbilisi: Wydawnictwo Kartuli Ena, 2005.
- Tambor, Jolanta. Brak normy dla gwary, w: Dialektologia. Materiały pomocnicze, red. Aldona Skudrzyk, Elżbieta Rudnicka-Fira, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2010.
Źródła internetowe[58]
- 10 lat temu zaczęła się wojna w Gruzji. Walki odbywały się głównie w Cchinwali, Wąwozie Kodori oraz w Gori. https://www.rp.pl/Polityka/180809504-10-lat-temu-zaczela-sie-wojna-w-Gruzji.html
- Archiwum:https://www.youtube.com/watch?time_continue=16&v=wXnxVspWoZU&feature=emb_logo
- Buba Kikabidze zaśpiewał część „Tbiliso” w języku rosyjskim, https://www.youtube.com/watch?v=HpBafm5Z_C4
- Dzień języka ojczystego, https://www.timer.ge/14-aprils-saqarthveloshi-qarthuli-enis-dacvis-dedaenis-dghe-aghinishneba/
- Government of Georgia, http://gov.ge/index.php?lang_id=-&sec_id=288&info_id=37863
- Gruzja nie ma takiej samej pozycji jak Mołdawia, Ukraina, kraje bałtyckie pod względem rosyjskiej propagandy, https://1tv.ge/news/ian-keli-rusuli-propagandis-mkhriv-saqartvelo-ar-aris-iset-mdgomareobashi- rogorc-moldova-ukraina-baltiis-qveynebi/
- Knowledge of Russian in Georgia, https://caucasusbarometer.org/ge/cb2019ge/KNOWRUS/
- Konstytucja Gruzji, http://www.ice.ge/kartuliena/#
- Konstytucja Gruzji, http://www.ice.ge/kartuliena/#
- Konstytucja Gruzji, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/30346?publication=35
- Miłość Gruzji do kwiatów: rewolucja „zwiędłych róż”? http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Wschodnioznawstwo/Wschodnioznawstwo-r2008-t2/Wschodnioznawstwo-r2008-t2-s45-70/Wschodnioznawstwo-r2008-t2-s45-70.pdf,
- Najbardziej jestem dumny z reform w systemie edukacyjnym, http://www.tabula.ge/ge/story/61596-mixeil-saakashvili-kvelaze-metad-ganatlebis-reformit-vamakobt
- NDI: 22% populacji zna angielski, 66% rosyjski, http://www.tabula.ge/ge/story/143441-ndi-inglisuri-ena-mosaxleobis-22-ma-icis-rusuli-66-ma
- Podczas występu Buba Kikabidze zaśpiewał w języku rosyjskim, https://imedinews.ge/ge/politika/169827/natsionaluri-modzraobis-aqtsiaze-buba-kikabidzem-rusulad-imgera
- Prawie każdy Gruzin posługuje się płynnie językiem rosyjskim, https://www.tamadatour.pl/blog/jezyk-zwyczaje-w-gruzji/
- Projekt ucz i naucz się z Gruzją, http://www.mes.gov.ge/content.php?id=1241&lang=geo
- Reforma w systemie edukacyjnym, http://www.tabula.ge/ge/story/53719-ganatlebis-reforma-gaorebuli-sazogadoebrivi-azri
- Rosyjski język, rosyjska estrada i wszystko co rosyjskie, https://forum.ge/?f=29&showtopic=35041653
- Rosyjskie piosenki w Gori są szczególnie irytujące, https://primetime.ge/rusuli-simgherebi-gorshi-gansakutrebit-gamaghizianebelia-giorgi-sukhitashvili/
- Słownik etymologiczny języka gruzińskiego, https://www.ice.ge/liv/liv/ganmartebiti.php
- Statystyki, https://gnta.ge/ge/%e1%83%a1%e1%83%a2%e1%83%90%e1%83%a2%e1%83%98%e1%83%a1%e1%83%a2%e1%83%98%e1%83%99%e1%83%90/
- Still Fighting Russia, This Time With Words, https://www.nytimes.com/2011/01/24/world/europe/24georgia.html
- Ustawa o języku państwowym, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2931198?publication=3
- W całej Gruzji będą pracowali anglojęzyczni nauczyciele, https://www.interpressnews.ge/ka/article/130512-sakartvelos-qvela-skolashi-inglisurenovani-kveqnidan-chamosuli-inglisuri-enis-macavlebeli-imushavebs
- Wersja gruzińska artykułu The New York Times, http://www.mes.gov.ge/content.php?id=1900&lang=geo
- Zakaz rosyjskich piosenek, https://www.interpressnews.ge/ka/article/158841-08022011/