Alfabet gruziński rozwijał się w trzech etapach, dlatego pismo z każdego etapu znane jest pod inną nazwą. W rozwoju pisma gruzińskiego wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński do XI wieku oraz nowogruziński od XII wieku. Do starogruzińskiego okresu zalicza się alfabety asomtawruli i nuschuri, do nowogruzińskiego alfabet mchedruli. Starogruzińskie i nowogruzińskie systemy pisma bardzo różnią się od siebie, osoby, które pierwszy raz mają kontakt z tymi alfabetami, mogą pomyśleć, że pochodzą one z różnych krajów i języków. Jednak mimo różnicy wizualnej, alfabet nowogruziński ukształtował się na bazie alfabetu starogruzińskiego.
Obraz 1. Ewolucja alfabetu gruzińskiego
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mczedlidze 2008, 4-47
Zagadnienia dotyczące alfabetów gruzińskich są złożone i niejednoznaczne. Wśród badaczy oraz językoznawców można spotkać się z różnymi, często sprzecznymi teoriami, które wynikają z odmiennych interpretacji dostępnych źródeł i dowodów. Na przestrzeni czasu niektóre z tych teorii tracą na wiarygodności w związku z odkryciem nowych materiałów oraz dowodów archeologicznych i językoznawczych.
Badacze tacy jak K. Gardthausen, D. Bakradze, K. Kekelidze, F. Miller, A. Szanidze I. Dżawachiszwili itd. przez bardzo długi czas porównywali asomtawruli do innych pism za pomocą analizy graficznej oraz fonetycznej. Nie było łatwe ustalenie na podstawie jakiego alfabetu ukształtował się alfabet gruziński. Co do pochodzenia pisma gruzińskiego istnieją głównie dwie teorie:
- asomtawruli powstał na bazie alfabetu semickiego;
- asomtawruli powstał się na bazie alfabetu starogreckiego.
Część badaczy popiera pierwszą teorię, inni skłaniają się ku drugiej, przedstawiając argumenty uzasadniające swoje stanowisko. Warto również wspominać, że coraz więcej badaczy mówi o niezależnym, osobnym pochodzeniu alfabetu gruzińskiego. Jednym z nich jest M. Ninidze, która dokonała dokładnej graficznej analizy pisma asomtawruli, szukając początków jego powstania. Badacz twierdzi, że alfabet został opracowany na bazie 9 podstawowych symboli graficznych, które są przestawiane wokół siebie o 90°. Taka metoda ułatwiała pisanie np. na glinie.
Kolejnym tematem dyskusyjnym jest zagadnienie czasu powstania alfabetu gruzińskiego. Ta kwesta również jest skomplikowana z powodu braku dowodów. Wszystkie istniejące teorie powstania asomtawruli możemy podzielić na dwie grupy:
- gruzińskie pismo pochodzi z IV-V n.e., kiedy Gruzja przyjęła chrześcijaństwo;
- gruzińskie pismo pochodzi z okresu pogańskiego.
Do lat 50. XX wieku za najstarsze odkryte pismo uważano inskrypcję Bolnisis Sioni, którą znaleziono w Gruzji, datowaną na 492-493 rok. W latach 1950-1952 włoski archeolog Virgilio Canio Corbo na terytorium Pustyni Judzkiej znalazł gruzińską inskrypcję, tzw. Bir el Qutt pochodzącą z lat 430-433, która o kilka lat cofnęła historię gruzińskiego piśmiennictwa. Kilkadziesiąt lat później, w roku 1984, w małej wiosce Dawati znaleziono kamienne stele. Pomiędzy wyrzeźbionymi obrazami św. Michała i św. Gabriela wykryto litery alfabetu asomtawruli, które zdaniem archeologów pochodzą z 361-382 roku.
Gruziński badacz T. Putkaradze uważał, że asomtawruli stworzono w roku 420-422 n.e. z inicjatywy chrześcijańskiego kościoła gruzińskiego. Takie podejście stało się popularne także wśród innych naukowców. Polski językoznawca J. Braun pisze: „początki piśmiennictwa u Gruzinów odnoszą się do IV i V wieku n.e. i wiążą się z przyjęciem przez nich religii chrześcijańskiej”. Zdaniem T. Gamkrelidzego i A. Szanidzego, dzięki religii chrześcijańskiej, którą Gruzja przyjęła w IV wieku, w kraju zaistniała potrzeba zapisania modlitw i innych tekstów.
Wśród Gruzinów najbardziej popularna wersja powstania asomtawruli jest związana
z królem Farnawazem I, który rządził Gruzją w III wieku p.n.e. – pisał o tym gruziński kronikarz L. Mroweli w XI wieku. Część historyków tę wersję uważa za prawdziwą, a część tak jak np. I. Dżawachiszwili traktuje jako niepoważną i pisze, że L. Mroweli próbował przedstawić w bajkowy sposób Farnawaza I jako króla wszechmogącego.
Istnieje również ormiański wariant powstania alfabetu gruzińskiego, według którego alfabet gruziński, tak jak ormiański i albański wymyślił ormiański historyk Mesrop Masztoc w V wieku. Wzmianka o tym znajduje się w utworze Żywot Mesropa, napisanym w V wieku przez ormiańskiego historyka i pisarza Koriuna. Należy zaznaczyć, że w wielu polskojęzycznych źródłach spotykamy się z „kategorycznym” twierdzeniem, że alfabet gruziński wymyślił ormiański historyk.
T. Gamkrelidze wspomina, że według źródeł ormiańskich (tych samych gdzie jest mowa o ormiańskim pochodzeniu alfabetu) dowiadujemy się, że sam Mesrop Masztoc nie mówił po gruzińsku, co całkowicie wyklucza jego umiejętności tworzenia alfabetu gruzińskiego:
stworzenie nowego pisma nie oznacza tylko wynalezienia nowych symboli graficznych; polega ono przede wszystkim na dogłębnej analizie językowej, podzieleniu systemu fonetycznego danego języka na osobne jednostki dźwiękowe, które muszą być wyrażone za pomocą odpowiednich znaków graficznych. Logicznie jest to pierwszy i główny etap procesu tworzenia nowego alfabetu, który zasadniczo opiera się na całej dalszej procedurze graficznej ekspresji dźwięków i ich rozmieszczeniu w alfabecie. Wszystko to uniemożliwia stworzenie określonego alfabetu przez osobę, która nie jest biegła w tym języku i która wcześniej nie przeszła osobliwej analizy językowej tego języka.
Sz. Dzidziguri za N. Marr pisze i przypuszcza, że Mesrop Masztoc nie stworzył nawet alfabetu ormiańskiego, tylko go udoskonalił. Dla znacznej części badaczy, którzy przedstawiają szereg różnych argumentów, trudne do przyjęcia jest twierdzenie, że w V wieku jedna osoba mogła stworzyć trzy systemy pisma (ormiański, gruziński i albański), które znacznie różnią się od siebie. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że alfabet gruziński pochodzi z okresu wcześniejszego niż V wiek. Dźwięki w alfabecie asomtawruli zostały oddane tak doskonale, że pod tym względem alfabet nie uległ żadnym zmianom więc trudno byłoby uznać, że Mesrop Masztoc był w stanie stworzyć od razu tak doskonały alfabet, zwłaszcza że każdy system pisma ulega z czasem ewolucji.
Pomimo sporów dotyczących niektórych zagadnień, które dla części Gruzinów pozostają nieznane, alfabet gruziński jest dla mieszkańców kraju czymś znacznie więcej niż tylko narzędziem komunikacji. Stanowi on kluczowy element tożsamości narodowej, który przetrwał wieki, mimo burzliwej historii regionu. Dzięki temu alfabet stał się nieodłączną częścią dziedzictwa kulturowego, wzmacniając poczucie wspólnoty narodowej oraz dumy z własnych korzeni. Gruzini dostrzegają silny związek między narodem a językiem oraz między narodem a alfabetem. Charakterystyczny kształt liter sprawia, że mieszkańcy czują się wyjątkowi, często podkreślając unikalność swojego pisma.